१७०६ साली जर्मन धर्मप्रचारकांच्या आगमनाबरोबर भारतात प्रोटेस्टंट ख्रिस्ती धर्मांतर सुरु झाले. एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकाच्या चढत्या कालावधीतही हे चालू राहिले. आत्मनिरीक्षण, अंतरदृष्टी आणि वैयक्तिक परिपक्वतेपर्यंत “वाढ” या गोष्टी अधोरेखित करणाऱ्या धार्मिक आचरणाला प्रोटेस्टंट पंथाने विशेष महत्व देणे सुरु केले. वैयक्तिक जीवनाच्या दिशेने झालेल्या या बदलाचे आकलन विविध प्रकारच्या “जीवन लेखन” पध्दतीकडे वळलेल्या विशेषतः अठराव्या शतकात प्रारंभ झालेल्या आत्मचरित्रांद्वारे करता येतो. भारतीयांद्वारे लिहिली गेलेली ही धर्मांतराची कथने पुस्तक, पुस्तिका, पत्रिका नियात्कालीन लेख, डायरी, लेख आदींच्या रुपात प्रकाशित झाली. त्यांची जर्मन, इंग्लीश व अन्य भारतीय भाषांमध्ये करण्यात आलेली भाषांतरे नंतर भारतात आणि युरोपात पसरली. भारताच्या इतिहासात धार्मिक परिचयाचे गठन हा राजकीय आणि सामाजिक दृष्ट्या महत्वाचा विषय राहिला आहे. कारण, धार्मिक संलग्नता, धार्मिक परिवर्तन आणि धार्मिक परिचय यांचा प्रत्यक्ष परिणाम भारत राष्ट्राच्या प्रगतीवर होत आला आहे. राजकीय चर्चाविश्वाच्या घडणीमध्ये व भारतीय समाजाच्या मह्नुंच्या ओळखीमध्ये धार्मिक पंथांचा परिचय पूरक अथवा स्पर्धक रुपात घडवण्यास “धर्मांतराचे राजकारण” हे उत्तरवसाहत काळापासूनच सहाय्यभूत ठरले आहे. उदाहरणार्थ जातीय राजकारणात आणि विसाव्या शतकात हिंदू राष्ट्रवादाचा एक प्रभावी विचारधारा म्हणून उदय होण्यामध्ये धर्मांतराची महत्वाची भूमिका आहे. भारताच्या विविध राज्यांमध्ये केलेली धर्मांतर विरोधी कायद्यांची अंमलबजावणी आणि अलीकडच्या काळात विश्व हिंदू परिषदेने चालवलेले “घरवापसीचे” कार्यक्रम आपल्याला हे दाखवून देतात कि धर्म परिवर्तन हे समकालीन भारतीय राजकारणाचे व्यवछेदक लक्षण राहिले आहे.
भारतामध्ये अठराव्या शतकाच्या धर्मांतराचा प्रदीर्घ इतिहास असून देखील धर्मांतराची कथने स्वपरिवर्तनाच्या दृष्टीने प्रेरित नव्हती.अठराव्या शतकाच्या अंतापर्यंतचे धर्मांतराचे कथन निरीक्षकांच्या किंवा चरित्रलेखकांच्या दृष्टिकोनापासून (तून) रचले गेले आहे. हे कथन हस्तलिखित प्रतींमध्ये किंवा ग्रंथांच्या अंश रुपात धर्मप्रचारकांकरवी छापलेल्या खंडांमध्ये सापडतात.धर्मांतरित व्यक्तीद्वारे लिहिल्या गेलेल्या आत्मचरित्रांची सुरुवात एकोणिसाव्या शतकाच्या आरंभी होऊन ती विसाव्या शतकाच्या समाप्तीपर्यंत रचली गेली.विसाव्या शतकाच्या समाप्तीस आणखी एक बदल दिसून येतो – इंटरनेटवर प्रकाशित झालेल्या धर्मांतराच्या कथानांमध्ये लिखित मजकुरासोबत दृकश्राव्य चित्रही दिसतात. आमचा भर छापील ग्रंथांकडे असल्याने या प्रकल्पाची व्याप्ती १९४७ सालापर्यंत ठेवली आहे.
जर्मनीच्या लुथरन परंपरांमध्ये असलेले तसेच पायटिस्ट सुधारक चळवळीमध्ये असणारे भारतातील पहिले प्रोटेस्टंट धर्मप्रचारक देवासमोर वैयक्तिक समर्पण व देवासमोर एक जीवलग संबंध शोधण्यावर जोर देत. या मंडळांमध्ये एका व्यक्तीचे “साधारण” ख्रिस्ती धर्मापासून “सत्य” ख्रिस्ती धर्माकडे झालेल्या संक्रमणाचे कथन लुथरन पंथाच्या आत्मनिरीक्षक कथनाचे भाग ठरले. भारतात सुरुवातीला रचल्या गेलेल्या आत्मचरित्ररुपी धर्मांतर कथनांचे तसेच
भारतातल्या जर्मन धर्मप्रचारकांनी रचलेल्या धर्मांतर कथनांचे आदर्श म्हणून जर्मनीतल्या पायटीस्ट पंथीयांच्या आत्मचरित्रांचे विश्लेषण येथे करण्यात येईल. पुढील काळातील धर्मांतरीतांचे धर्मांतराबद्धलचे आकलन व त्याची उभारणी करण्यासाठीचे महत्वाचे वैचारिक व ऐतिहासिक संदर्भ म्हणून धर्मांतराच्या आत्मचरित्रपर लिखाणाच्या या उभरत्या इतिहासाचे महत्व आहे.
धर्मांतराची कथने भारतातल्या अनेक भाषांमध्ये अस्तित्वात आहेत. यामध्ये काही वारंवार इतर भारतीय भाषांमध्ये आणि युरोपीय भाषांमध्ये भाषांतरित झाली आहेत. या प्रकल्पात तामिळ आणि मराठी कथनांवरच लक्ष केंद्रित करण्याची अनेक करणे आहेत. पहिले, आमच्या संशोधनासाठी निवडलेल्या कालखंडात लेखन, भाषांतर आणि छपाईचा वेगाने विकास होत असताना मद्रास व मुंबई इलाख्यांमध्ये या दोन महत्वाच्या भाषा होत्या. या दोन्ही भाषांमध्ये भरपूर धर्मांतराचे लेख असल्यामुळे आमच्या दृष्टीने अभ्यासाच्या इतिहासाच्या निरनिराळ्या काळातील अनेक लेख त्या आम्हाला देऊ करतात. दुसरे, प्रोटेस्टंट धर्मप्रचारकांनी भाषांतरासाठी वापरलेली पहिली भारतीय भाषा म्हणजे तामिळ होय.
तमिळमधील छपाईचा इतिहास अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून आहे. या व्यतिरिक्त इंग्लिश आणि जर्मन या दोन्ही भाषांमध्ये भाषांतरित झालेली ही एकमात्र भारतीय भाषा आहे. तिसरे, मराठीतील लेखन स्कॉटीश मिशनरी सोसायटीच्या पत्रव्यवहाराशी आणि हस्तलिखीतांशी संबंधित असून त्यांना नॅशनल लायब्ररी ऑफ स्कॉटलंड आणि एडिनबर्ग युनिवर्सिटी जिथे हा प्रकल्प चालू आहे, त्याच्या ग्रंथालयात संग्रहित करण्यात आलेले आहे.
अठराव्या शतकापासून दक्षिण आशियाच्या जनसमुदायांमध्ये घडणाऱ्या सामाजिक, राजकीय आणि बौद्धिक पुनःघटनेमुळे व्यक्तीजीवनाच्या निरनिराळ्या क्षेत्रात बदल घडू लागले. हे बदल अध्यात्मिक क्षेत्रात सुद्धा घडून आले. या बदलांचे वर्णन करण्यासाठी नवा शब्दसंग्रह विकसित करणे आवश्यक ठरले. हा नवीन शब्दसंग्रह निर्माण करण्यासाठी तामिळ व मराठी लेखकांनी संस्कृत किंवा इंग्लिश भाषेमधून शब्दांची उसनवारी केली. धर्मांतराच्या या लेखनाला इंग्लिश आणि जर्मनमध्ये किंवा तामिळ आणि मराठीमध्ये आपापसात भाषांतर करताना वापरलेल्या धार्मिक भाषेची तपासणी करण्याची आमची योजना आहे. धर्मांतराबद्धलचे लेखन आणि भाषांतराद्वारे ख्रिस्ती संकल्पना भारतीय श्रोत्यांकडे कशा पोहोचल्या तसेच या तीन शतकांमध्ये कशा विभिन्न प्रकारे ख्रिस्ती धर्मांतराला व्यक्त करण्यात आले याचे निरीक्षण याठिकाणी केले जाईल.
आम्ही कशाचा अभ्यास करतो आणि कसा करतो?
पुढील दोन वर्ष धार्मिक संस्कृती व ओळखी घडवण्याच्या बदलण्याच्या भाषांतराच्या स्वरूपावर भर देण्याचा आमचा प्रयत्न राहील. विविध भाषांमधील धार्मिक मूल्यांचे व संकल्पनांचे भाषांतर आणि आणि भाषांतराचे स्वरूप यामधील दुव्यांचा शोध घेण्याचे काम आमचा अभ्यास गट करेल. भाषांतर, धर्म आणि साहित्याबद्धलचे प्रश्न एकवटून काही महत्वाच्या प्रश्नांना जन्म देतात. परंतु, हे प्रश्न आम्हाला त्यांचे सामायिकत्वाचे वाचन करण्याचे नवीन मार्ग व दिशा देतील अशी आशा आहे.
भाषांतर आणि धर्मांतर सरतेशेवटी बदल व रुपांतराच्या प्रक्रियेशी संबंधित असल्यामुळे सांकल्पनिकदृष्ट्या (संकल्पनात्मकदृष्ट्या) जोडलेले आहे. मग तो (बदल) एका भाषिक संस्कृतीतून दुसऱ्या भाषिक संस्कृतीतला बदल असो अथवा एका धार्मिक संस्कृतीतून दुसऱ्या धार्मिक संस्कृतीत होणारा बदल दोन्हीसाठी बदल हा जरी पायाभूत असला तरी परिवर्तनं नेमकी का व कशी घडतात याची स्पष्टता आपल्याला दरवेळी असेलच असे नाही. तथापि या दोन्ही परिवर्तनाच्या गोष्टी आपल्याला मोठ्या प्रमाणावर भाषेमधून उपलब्ध असल्याकारणाने एका धार्मिक स्थितीमधून दुसऱ्या धार्मिक स्थितीमधील संक्रमनासोबत येणाऱ्या भाषा निवडीमधील बदलाचा अभ्यास करणे हा पुढे जाण्याचा एक मार्ग राहतो.
अशा काही संज्ञा आहेत ज्या साधारणपणे धार्मिक वा पवित्र्याच्या विश्वाशी जोडतो. उदा. देव, आत्मा, निर्वाण धर्मग्रंथ किंवा स्वर्ग आणि नरक इ. परंतु, यातील प्रत्येक संज्ञेचा, वेगवेगळ्या धार्मिक व सांस्कृतिक संदर्भात तसे एका धर्माच्या विविध शाखानांही वेगवेगळा अर्थ लागू शकतो. अर्थाबद्धलची एक वाक्यता व मतभेद जिथ स्पष्टपणे दृष्टीस पाडतात अशा भाषांतराच्या कृतीमध्ये धार्मिक परंपरांमधील तात्विक मतभिन्नता स्वाभाविकपणे प्रकट होतो. प्रत्येक संज्ञेला एका धर्मातून दुसऱ्या धर्माकडे घेऊन जाणारा असा एक निश्चित अर्थ आहे. अशाप्रकारे संज्ञांचे वैश्विक सार्वत्रिकरण करून वापरण्याच्या आपल्या कृतीचा अर्थ काय?
जाणीवपूर्वक एका धर्मव्यवस्थेतून दुसऱ्या गेलेला मनुष्य हे भाषांतर अर्थात एका भाषिक आकलन विश्वातून दुसऱ्यात जाणे कसे निर्देशित करतो? या भाषांतरामध्ये काय गमावलं अथवा मिळवलं जातं?
वेगवेगळ्या भारतीय भाषांमध्ये आणि वाङमयीन परंपरांमध्ये धर्मांतर व धार्मिक ओळखी वेगवेगळ्या पद्धतीने तयार केल्या जातात का? तसेच इंग्रज किंवा जर्मन त्याच पुनर्घठन करताना हे वेगळेपण तसच ठेवलं जातं का मिटवलं जातं? या गोष्टीची तपासणी आपण करणार आहोत. भारतीय तसेच जर्मन व इंग्रजी साहित्यातील आत्मकथन परंपरांमधील वेगळेपणाने भाषांतर प्रक्रियेवर कोणते निर्बंध लादले याचे विश्लेषण करण्याची संधी यामुळे आपल्याला प्राप्त होईल. ही आत्मकथने धर्मांतराबद्धलच्या कमीतकमी अजून एका कथन प्रकाराच्या सहाय्याने अभ्यास करण्याचा आमचा प्रयत्न आहे. या इलाख्यांमधील धर्मांतराच्या संख्यात्मक पुराव्या व्यतिरिक्त त्याविषयी सातत्याने अधिकृत (संस्थात्मक) दृष्टीकोन देणारे हे लिखाण म्हणजे मिशनरी कथने.
दक्षिण आशियात अठराव्या शतकात भाषांतर संकल्पना आणि भाषांतर पध्दती यांच्या येण्यामुळे भारतीयांची भाषा, धर्म व स्वतःची ओळख याविषयीच्या आकलनामध्ये मुलभूत बदल झाला का या गोष्टीचा शोध आपण घेणार आहोत. धार्मिक संस्था व ओळख यांच्याविषयी दक्षिण आशियायी बदलीकरणाच्याच्या प्रक्रियेला नवीन असे काही भाषांतर प्रश्न विचारण्याची आमची योजना आहे. उदाहरणार्थ, अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून भारतीय भाषांमध्ये व भारतीय भाषांमधून ‘पवित्र ग्रंथ’ भाषांतरित करण्याच्या युरोपीय विद्वानांच्या कार्यामध्ये दक्षिण आशियामध्ये धार्मिक संकल्पना रचण्याचे, त्याच्या व्याख्या करण्याचे व त्यांना विचारबद्ध करण्याचे नवीन मार्ग उपलब्ध झाले का? आमचं असं म्हणणं आहे कि भारतीय संदर्भामध्ये धर्म ज्या पहिले जाऊ लागले, तुलना केले जाऊ लागले त्यामध्ये भाषांतराची ही सांकल्प्निकता अंगभूत आहे. मुलभूत (गाभ्याच्या) अशा संकल्पना भाषांतरित केल्या जाऊ शकल्या कि नाही ही गोष्ट बऱ्याचदा युरोपीय विद्वानांनी धर्म हा धर्म म्हणून पाहिला होता कि नव्हता याची निश्चिती करणारी असते.
चार भाषांच्या भाषांतर प्रक्रियांची तुलना करताना नवीन तंत्रज्ञान आणि मुद्रणपद्धतीमुळे प्रभावित झालेल्या भाषांतरित धर्मांतर कथानांच्या निवड, प्रकाशन व वितरणामार्फत धार्मिक सीमारेषा व धार्मिक परिघांची रचना/आखणी कशी केली जाते याचा शोध घेण्यास मदत होईल.
ज्यांनी भारतीय भाषांचे आपसातील प्रचलित संबंध मोठ्या प्रमाणावर बदलण्यास (उदा. अभिजात संस्कृत व आधुनिक भारतीय भाषातील) तसे धार्मिक ज्ञानप्रवाहांचे पारंपरिक प्राकार (प्रकार नव्हे) बदलण्यास कारणीभूत झालेल्या वासाहतिक भारतात आणलेल्या नवभाषांतर पद्धतींचा देखील आपण अभ्यास करणार आहोत.
भाषा व्यवस्था या सांकाल्प्निक विश्व तयार करतात या गृहीतकापासून आपण सुरुवात केली तर वेगवेगळ्या भाषांमध्ये धार्मिक संकल्पना कोणत्या थरांपर्यंत वेगळेपणाने उत्क्रांत होत राहतात आणि या संकल्पना एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेमध्ये भाषांतरित करणे काय स्तरापर्यंत शक्य आहे. ‘पावित्र्य’ हे भाषेमार्फत अभिव्यक्त होत असल्याने व अनुभवले जात असल्याने धर्माची सहअनुभूती ही सामायिक भाषेच्या संमतीची मागणी करते. पण धर्मांतराच्या संदर्भात विचार करता – जेव्हा मनुष्य एका भाषेचा वापर दोन वेगवेगळ्या धर्म व्यवस्थांना संदर्भित करण्यासाठी करतो तेंव्हा काय होतं?यामध्ये निव्वळ प्ररुपामधील दुरुस्ती अभिप्रेत आहे का?जर धर्मश्रद्धा ही भाषेच्या एका प्रारूपामध्ये अनुभवली जात असेल तर भाषेचे वेगळे प्रारूप वापरल्यास धर्मश्रद्धेच्या अनुभवामध्ये फरक पडतो काय? कि धर्मश्रद्धेच्या स्वरूपातच फरक पडतो असा प्रश्न आहे.